Νέα Ιστορικά Στοιχεία για την Επανάσταση του 1821 στη ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ (Αποστολος Βακαλόπουλος).

Με το πέρασμα των χρόνων ανακαλύπτονται και δημοσιεύονται συνεχώς νέα γραπτά τεκμή- 

ρια, που διαφωτίζουν ολοένα και περισσότερο

τη νεότερη ιστορία του έθνους μας. Τον χαρακτή-

ρα προσφοράς νέου υλικού έχει και η εργασία

μου αυτή, η οποία αναφέρεται στις επαναστά-

σεις του 1821 και 1854 στη Μακεδονία, κυρίως

στη Χαλκιδική, και επιβεβαιώνει ή συμπληρώ-

νει τα γνωστά ως σήμερα ιστορικά στοιχεία.

1. Από τις ειδήσεις που αναφέρονται στην

επανάσταση της Μακεδονίας στα 1821 και 1822,

δεν έχουν επισημανθεί και χρησιμοποιηθεί ως

σήμερα από την ιστορική επιστήμη όσες προέρ-

χονται από το δίτομο περιηγητικό βιβλίο "Les

Turcs et la Turquie contemporaine. Itinéraire de

voyages dans les provinces ottomanes avec cartes

detaillees", τ. 1-2 που δημοσιεύτηκε στο Παρίσι

το 1859 από τον Ελληνα αξιωματικό του μηχανι-

κού Β. Νικολαϊδη.

Ποιος είναι ο αξιωματικός αυτός και τι σκοπό

είχαν τα ταξίδια του στην Ευρωπαϊκή Τουρκία,

καθώς και το αναφερόμενο σ’ αυτά βιβλίο του;

Οπως μας λέγει ο ίδιος σε άλλο του βιβλίο, όπου

αφηγείται τις περιπέτειες της ζωής του, στο "Αλή

Χουρσήδ Μπέης, επεισόδιον της ελληνική επα-

ναστάσεως" (Πάρίσιοι 1882,13 κ.ε.), γεννήθηκε

στην Κωνσταντινούπολη στα 1821, τρεις μήνες

πριν συμβούν εκεί τα τραγικά γεγονότα του α-

παγχονισμού του πατριάρχη, των φόνων των

Ελλήνων κατοίκων κ.λ.π, αιχμαλωτίστηκε βρέφος ακόμη κατά τις φοβερές σφαγές της Χίου (1822),  

όπου τον είχε στείλει μαζί με την τροφό του η

νεαρή μητέρα του για περισσότερη ασφάλεια,

και έζησε μερικά χρόνια μέσα σε τουρκικό περι-

βάλλον. Η περιπέτειά του αυτή που αποτυπώθηκε βαθιά στην τρυφερή παιδική του ψυχή, καθώς 

και οι προαιώνιες λαϊκές παραδόσεις του ελλη-

νικού λαού, του είχαν ριζώσει την ιδέα, ότι οι 

Τούρκοι ήταν λαός βάρβαρος και ότι έπρεπε να 

φύγουν από την Ευρώπη. Η ιδέα αυτή συχνά 

βρίσκειστο βιβλίο του ευκαιρίες,για να εκδηλω-

θεί. Ο Νικολαϊδης ταξιδεύει και σπουδάζει στην 

Ευρώπη, προπάντων στη Γαλλία. Ακολουθεί το 

στρατιωτικό στάδιο και περιηγείται την Τουρ-

κία με εντολή, φαίνεται, του ελληνικού κράτους

να κάνει τοπογραφικές παρατηρήσεις και να 

επιφέρει τις αναγκαίες διορθώσεις στους ατε-

λείς στρατιωτικούς χάρτες. Το βιβλίο του "Les 

Turcs et la Turquie contemporaine" περιγράφει

τις χώρες που επισκέπτεται "από τοπογραφική,

στατιστική, στρατιωτική, ηθική και πολιτική άπο-

ψη". Δεν έχει, όπως άλλα περιηγητικά βιβλία, τον

φόρτο των συχνά ανακριβοάν παρεκβάσεων, που

αναφέρονται στην ιστορία και γεωγραφία της 

αρχαίας Ελλάδας. Για τα σχετικά ζητήματα κά-

νει λόγο μόνον εκεί, όπου αυτός κρίνει αναγκαίο

(τ. 1, σ.ΙΧ-ΧΙ).

Ο Νικολαϊδης είναι ένας ενθουσιώδης και θερ-

μός υπερασπιστής των δικαίων του ελληνισμού.

Με το βιβλίο του θέλει να διαφωτίσει την Ευρώ-

πη και ειδικά τη Γαλλία για την αφόρητη κατά-

σταση της τουρκοκρατίας στη Μ ακεδονία και να

διερμηνεύσει τους πόθους και τις ελπίδες των 

Ελλήνων κατοίκων της. Θέλει να κινήσει ιδιαίτε-

ρα την προσοχή της Γαλλίας, γιατί αυτή ενδια-

φέρθηκε τόσο ζωηρά για την "ευγενή υπόθεση

της Ιταλίας”, που είχε και αυτή υπόδουλους αδελ-

φούς (τ. 1, σ.Χΐν).

Γι' αυτόν ίσως τον σκοπό παρουσιάζει το βι-

βλίο του ως αχώριστους συντρόφους των ταξι-

διωτών του το Γάλλο γιατρό Bernard de Vajany

και τον "Ελληνα πατριώτη" μοναχό Σίμωνα, δύο

"χρυσές καρδιές", που αντιπροσωπεύουν τα δύο

αντίστοιχα έθνη, τη Γαλλία και την Ελλάδα. Ο

Νικολαϊδης αντιπαραθετει τις γνώμες και τα

σχόλιά τους και χάρη σ' αυτούς, όπως λέγει,

μαθαίνει να παρατηρεί και να κρίνει καλύτερα

πρόσωπα και πράγματα. Στην Τουρκία έμεινε

πολλά χρόνια και έκανε πολλά ταξίδια, αλλά δεν

μας μιλε ί παρά μόνο για το τελευταίο, γιατί αυτό, περισσότερο από όλα τα άλλα, του άφησε βαθιές  

εντυπιόσεις (τ. 1, σ. IIV-VIII). Βρίσκει τους

σκλάβους Ελληνες πικραμένους ύστερα από τη

λήξη του Κριμαϊκού πολέμου (1853-1856), γιατί

κατά τη διάρκειά του οι αντιπρόσωποι της Γαλ-

λίας και Αγγλίας δεν επέστρεψαν στην Ελλάδα

να κινηθεί εναντίον της Τουρκίας (10/22 Απρι-

λίου 1854). Οι υπόδουλοι αυτοί Ελληνες της

Θεσσαλίας, Ηπείρου, Μ ακεδονίας και Θράκης,

λόγιοι σεβάσμιοι κληρικοί, απλοϊκοί αγρότες με

αφυπνισμένη την εθνική συνείδηση, αποτελούν

έναν ελληνισμό γεμάτο σφρίγος και ζωή. Ολοι

τους, όπως και οι ελεύθεροι αδελφοί του Νότου,

ζουν έντονα τις περιπέτειες του έθνους. Οπως

εκείνοι, έτσι και αυτοί έχουν τους δικούς των

τίτλους τιμής για τους απελευθερωτικούς των

αγώνες.

Οι Μακεδόνες μάλιστα των περιοχών, που είχαν επαναστατήσει στα 1821, έχουν πολλά να πουνστον Νικολαϊδη και τους συντρόφους του. 

Πολλοί ήταν αυτόπτες μάρτυρες των αγώνων εκείνων και διηγούνται με φρίκη τα περασμένα δεινοπαθήματά τους. Η νωπή αυτή λαϊκή προφο- ρική παράδοση πάλλεται από βαθιά συγκίνηση (που την επιτε ίνε ι ο ρομαντισμός του Νικολαϊδη) και μιλεί στην ψυχή του αναγνώστη αμεσότερα  από την επιστημονική ιστορία. "Τα γεγονότα",  όπως λέγει πολύ σωστά ένας από τους μάρτυρες  εκείνους της ελευθερίας,"η ιστορία δεν μπορεί να τ ’ αποδώσει με όλη τους τη φριχτή αλήθεια". 

3. Ενδιαφέρουσες επίσης είναι οι ειδήσεις του

Νικολαϊδη, που αναφέρονται στην καταστροφή

της Νάουσας. "Υστερ ’ από τις σφαγές της Χαλκι-

δικής, γράφει, η επανάσταση της Μακεδονίας

περιορίστηκε σε μερικά χωριά κοντά στον Ολυ-

μπο και στη Νάουσα. Περισσότερες από πέντε

χιλιάδες ελληνικές οικογένειες είχαν έλθει να

βρουν άσυλο σ ’αυτήν την πόλη. Ο καπετάν Καρα-

τάσιος και οι πρόκριτοι Ζ. Λογοθέτης και Γάτσος

επικεφαλής μερικών εκατοντάδων πολεμιστών

έκαμαν θαύματα ανδρείας, για να απωθήσουν τα

τουρκικά στρατεύματα, που ήλθαν να τους πο-

λιορκήσουν στο μοναστήρι της Παναγίας του Ντοβρά. 

Τα πράγματα βρίσκονταν σ' αυτό το σημείο,

όταν οΛβδούλ- Αμπούτβγήκε από της Βέροια με

15 χιλιάδες άνδρες και στις 11 Απριλίου έφθασε

εμπρός στη Νάουσα με 12 κανόνια. Υστερ ’ από

σύντομη, αλλά ηρωική άμυνα η πόλη κυριεύτηκε

με έφοδο και οι 15 χιλιάδες μουσουλμάνοι στρα-

τιώτες, που τους ακολουθούσε ένα πλήθος Κονιάρων και Εβραίων, έκαμαν κάθε είδους ωμότητες.

Η φρουρά, που την αποτελούσαν 4 χιλιάδες άν-

όρες, αποσύρθηκε. Η λεηλασία, η πυρπόληση και

η καταστροφή ήταν γενική. Δ έκα χιλιάδες Ελλη-

νες σφάχτηκαν, οι γυναίκες και τα παιδιά σκλα-

βώθηκαν. Οπως στην Κασσάνδρα, την πρώτη

σφαγή την έκαμαν οι Τούρκοι μέσα στη ζάλη της

νίκης, αλλά ύστερ' α π ' αυτούς ήλθαν οι Εβραίοι,

οι οποίοι τους ξεπέρασαν στις ωμότητες. Σκότω-

ναν τους ανυπεράσπιστους και άοπλους αιχμα-

λώτους σαν βόδια... Είναι περιττό ν ’ απαριθμή-

σουμε όλα τα βασανιστήρια. Λέγουμε ότι αν μ ε-

τριούνταν όλα τα θύματα, το χριστιανικό μαρτυ-

ρολογίο θα πλουτιζόταν με χιλιάδες ονόματα...

Στον ΕΙαλαιόπυργο τους πρόφτασαν οι νικητές.

Ενα μεγάλο τέλμα, που από τότε το ονόμασαν

μαύρη λίμνη, έδωσε στα θύματα το μέσο να ξεφύ-

γουν την ατιμία και το μαρτύριο. Ανόρες και

γυναίκες έπεφταν κατά εκατοντάδες. Ενας τέ-

τοιος θάνατος τους φαινόταν ευεργεσία. Τρεις

μονάχα γυναίκες γλίτωσαν: οι γυναίκες των αρχηγοί Καρατάσου,Λογοθέτη και Γάτσου. Τις έστειλαν στον βεζίρη της Θεσσαλονίκης, που τις κάρφωσε ζωντανές στην πόρτα του χαρεμιού. Ο θάνατός τους ήταν αργός και οδυνηρός. Οι τουρκάλες έφερναν εμπρός στο πρόσωπό τους αναμμένα δαδιά, τις κεντούσαν με καρφίτσες και τους πετούσαν ακαθαρσίες στο πρόσωπο. Τα παιδιά τις έβριζαν, οι ευνούχοι τις μαστίγωναν, ο βεζίρης ήλθε να τις ιδεί, για να τις βρίσει με τη σειρά του. 

Τέλος ήλθε ο θάνατος και πέταξαν τα κορμιά

τους στη θάλασσα.

Ο Αβόούλ -Α μπούτ πασάς γέμισε την περιοχή

με τα κατορθοψατά του. Εκατόν είκοσι κωμοπό-

λεις, χωριά και χωριουδάκια καταστράφηκαν

και οι κάτοικοί τους εξοντώθηκαν. Αλλά αυτός ο

γενναίος αξιωματικός κράτησε για τον εαυτό του

μια διασκέδαση, για την οποία τον αντάμειψε

εξαιρετικά ο σουλτάνος Μαχμούτ, γιος του Χα-

μίτ, εγγονός του Οσμάν και τοποτηρητής του

Μωάμεθ. Συγκέντρωσε 1.500 αιχμαλώτους με τα

χέρια δεμένα πίσω και τους οδήγησε στο οροπέ-

διο, που δεσπόζει την πόλη και που το ονομάζουν

Κιόσκ. Καθισμένος στη σκιά των μεγάλων πλατά-

νων και καπνίζοντας ατάραχα την πίπα του έβαλε

τους Εβραίους, που είχαν προθυμοποιηθεί να εκτελέσουν τα καθήκοντα των δημίων, να τους

αποκεφαλίσουν τον ένα ύστερ ’ από τον άλλον.

Και αυτό εμπρός σε 5 χιλιάδες στρατιώτες. Το

αίμα κοκκίνισε τη γη τόσο, ώστε είχαν περάσει

πέντε χρόνια και, όπως έλεγαν οι κάτοικοι, το

χορτάρι δεν είχε ξεφυτρώσει σ ’αυτό το μέρος. Τα

κορμιά των θυμάτων τα άφησαν βορά στα όρνια,

αλλά τα κεφάλια, που τα διατήρησαν και τα

βαλσάμωσαν με επιμέλεια, τα έστειλαν στον σουλτάνο σαν τεκμήριο και λαμπρή απόδειξη της

νίκης του δοξασμένου στρατού του". 

Και το απόσπασμα αυτό του Νικολαϊδη διαπι-

στώνουμε ότι υπάρχουν γενικές βέβαια ειδή-

σεις, αλλά και ενδιαφέρουσες ειδικές, όπως π.χ. 

για την καταφυγή στη Νάουσα 5 χιλ. οικογε-

νειοίντωνπεριχώρων,γιατη δύναμη τιυνανδριόν 

του Μεχμέτ Εμίν, της ελληνικής φρουράς της 

μονής του Ντοβρά, για την τύχη των γυναικών 

των αρχηγοίν Καρατάσου, Ζαφειράκη και Γά-

τσου και την εκτέλεση 1.500 Ελλήνων αιχμαλώ-

των στο Κιόσκι κ.λ.π. Γενικά οι ειδήσεις φαίνονται αξιόπιστες.'Nicolaidi 1.

284-288)'

Οι παραπάνω πληροφορίες, οι οποίες αναφέ-

ρονται τόσο στην επανάσταση της Χαλκιδικής 

όσο και της Νάουσας, είναι βέβαια προφορικές 

παραδόσεις που έχουν αντληθεί από το στόμα 

του λαού και καταγραφεί αρκετά χρόνια ύστερ’ 

από τα γεγονότα, τα ίδια περίπου που πέρασαν 

από τη μικρασιατική καταστροφή του 1922 ως 

σήμερα. Επειδή όμως η ανάμνησή τους, όπως 

και εκείνης, είναι ακόμη νωπή και έχει χαραχθεί 

βαθιά, διασώζουν πολλά ακριβή στοιχεία, τα 

οποία συμβάλλουν κατά το μέρος τους στην κα-

λύτερη γνώση της ιστορίας του τόπου. Κρίμα που ο Νικολαϊδης δεν ενδιαφέρθηκε να συλλέξει και 

καταγράψει συστηματικά τη ζωντανή εκείνη πα-

ράδοση, καθώς και τα σωζόμενα τυχόν ελληνικά 

ή τουρκικά έγγραφα, "ενθυμήσεις" κ.λ. θα είχε 

τότε τη δυνατότητα να συνθέσει διεξοδικότερη 

και αξιοπιστότερη έκθεση των τραγικών εκεί-

νων συμβάντων.

ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Το κείμενο αυτό δημοσιεΰθηκε για πρώτη φορά το 1956στην'Έπιστ. Επετ. Φιλοσ. Σχολής Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης” και αναδημοσιευθηκε στον τιμητικό τόμο της Ε.Μ.Σ. για τον Απόστολο Βακαλόπουλο "Παγκαρπία Μακεδονικής Γης” (Θεσ/νίκη 1980).

Νιάουστα 93 (Οκτώβριος-Δεκέμβριος 2000)