Σχολεία του Πόντου

Ο Πόντος, στις αρχές του 20ού αι., κυριολεκτικά ήταν γεμάτος με ελληνικά σχολεία όλων των βαθμίδων. Στα αστικά κέντρα λειτουργούσαν νηπιαγωγεία, δημοτικά, αστικές σχολές, παρθεναγωγεία, ημιγυμνάσια και γυμνάσια. Η αγάπη, ο σεβασμός και η προτεραιότητα που έδειχναν οι Πόντιοι στα γράμματα φαίνεται από το γεγονός ότι κάθε ελληνική ποντιακή κοινότητα που αριθμούσε πάνω από 10 οικογένειες διατηρούσε ελληνικό σχολείο.

    Το 1914, πριν από τους διωγμούς, στον Πόντο λειτουργούσαν 1.047 δημοτικά και σχολαρχεία, 7 ημιγυμνάσια και 3 γυμνάσια, όπου φοιτούσαν 75.953 μαθητές (αριθμός πολύ εντυπωσιακός για τα δεδομένα της εποχής) και δίδασκαν συνολικά 1.247 εκπαιδευτικοί. Τα έξοδα λειτουργίας των σχολείων καλύπτονταν από την Εκκλησία, από τα μέλη των ελληνικών κοινοτήτων και από πλούσιους δωρητές, ντόπιους ή ξενιτεμένους.

Αργυρούπολη (Γκιουμούσχανέ, Κιμισχανάς). Τα ερείπια του Φροντιστηρίου.

Στην πλούσια πόλη των Ποντίων μαντεντζήδων και μεταλλουργών, λειτουργούσε σχολείο ήδη στα τέλη του 17ου αι. Το 1723 ιδρύθηκε η Σχολή Ελληνικών Μαθημάτων από τον Αρχιεπίσκοπο Χαλδίας Ιγνάτιο Σκρίβα, με την συμπαράσταση των αρχιμεταλλουργών, των μοναστηριών και των κοινοτήτων της περιοχής. Τα μεγάλα μοναστήρια της περιοχής, του Χουτουρά και του Χαλιναρά, έδωσαν από 300 αργυρά νομίσματα. Το 1840 δόθηκε στη Σχολή η ονομασία Φροντιστήριον Αργυρουπόλεως, που διατηρήθηκε μέχρι το 1922 και περιλάμβανε δημοτικό, σχολαρχείο και γυμνάσιο, δηλαδή πλήρη αστική σχολή και 5 γυμνασιακές τάξεις, με 12 εκπαιδευτικούς και πάνω από 300 μαθητές (το 1880).

      Με τις ενέργειες του Γεωργίου Παπαδόπουλου - Κυριακίδη, τη συνδρομή του Μητροπολίτη Χαλδίας Γερβασίου Σουμελίδη και την οικονομική στήριξη των κατοίκων της Χαλδίας, το νέο κτήριο του Φροντιστηρίου χτίστηκε μεταξύ 1875-1879. Οι αρχιμεταλλουργοί δώρισαν 68 οκάδες αργύρου για την αγορά κτημάτων, τα οποία απέδιδαν πολλά έσοδα στο Φροντιστήριο. Ο Μητροπολίτης Γερβάσιος έλιωσε τα ιερά σκεύη των εκκλησιών και με το ασήμι τους –45 οκάδες– κατασκευάστηκε κι εξοπλίστηκε το διώροφο κτήριο.   

    Το Φροντιστήριο της Αργυρούπολης υπήρξε το γνωστότερο εκπαιδευτικό ίδρυμα του Πόντου, μετά το Φροντιστήριο της Τραπεζούντας. Αποτέλεσε τον πνευματικό φάρο της Χαλδίας και ταυτοχρόνως τον οδηγό για την ίδρυση εκπαιδευτηρίων σε κάθε χωριό, με σκοπό τη μόρφωση και τη διατήρηση της πίστης και της ελληνικότητας των κατοίκων. Η σπουδαιότατη βιβλιοθήκη του με τα χιλιάδες πολύτιμα και σπάνια βιβλία και χειρόγραφα διασώθηκε το 1923 στην Ελλάδα και τα περισσότερα βιβλία βρίσκονται σήμερα στην Εύξεινο Λέσχη της Νάουσας.

Του Ήλ’ το κάστρον

Ποντιακή παραλλαγή του «Κάστρου της Ωριάς»

Τραγουδά ο Γιώργος Αμαραντίδης

Το ημιγυμνάσιο Κερασούντας, «άξιον θέας και φήμης», είχε 24 αίθουσες σε 4 ορόφους. Σ’ αυτό στεγαζόταν το εξατάξιο δημοτικό σχολείο και το τριτάξιο σχολαρχείο. Οι δαπάνες ανεγέρσεως ανήλθαν σε 20.000 χρυσές λίρες Τουρκίας, που συνελέγησαν από τις εισφορές των κατοίκων. Οι 25 εκπαιδευτικοί του ήταν απόφοιτοι του Πανεπιστημίου Αθηνών και της Θεολογικής Σχολής Χάλκης.

Σήμερα λειτουργεί ως τουρκικό γυμνάσιο «Mehmet Akif Ersoy».

Ση Τρίχας το γεφύριν

Παραλλαγή του «Γεφυριού της Άρτας» από τη Ματσούκα του Πόντου.

Λύρα: Χρίστος Μπαϊρακτάρης

Τραγούδι: Χορωδία του Γιώργου Κακουλίδη

Κοτύωρα (Ορντού). Ο ναός της Υπαπαντής και η Ψωμιάδειος Σχολή

(φωτ. της εποχής 1923-1940)

Η Ψωμιάδειος Αστική Σχολή Κοτυώρων χτίστηκε τα έτη 1870–1873 με δαπάνες του ευεργέτη Κων. Σ. Ψωμιάδη. Λειτουργούσε ως ημιγυμνάσιο, από τα πιο σημαντικά στον Πόντο. Στις αρχές του 20ού αι. η σχολή παρείχε τα φώτα της ελληνικής παιδείας σε 350 μαθητές,

Κοτύωρα (Ορντού). Η Καρυπίδειος Σχολή

Η Καρυπίδειος Σχολή ήταν αρρεναγωγείο στη συνοικία του Αγ. Νικολάου της Ορντούς. Χτίστηκε το 1895 με δαπάνες του ευεργέτη Χατζή-Χαράλαμπου Καρυπίδη και είχε τέσσερις τάξεις, όπου φοιτούσαν πάνω από 200 μαθητές. Στην ίδια πόλη των 10.500 κατοίκων (5.500 Έλληνες, 2.500 Τούρκοι, 2.000 Αρμένηδες το 1912), λειτουργούσε επίσης το Πολυκάρπειον Παρθεναγωγείον, που ιδρύθηκε το 1912 από τον Μητροπολίτη Νεοκαισάρειας και Κοτυώρων Πολύκαρπο. Είχε πέντε τάξεις και φοιτούσαν περίπου 200 μαθήτριες.

Ο Γιάννες, ο Μονόγιαννες

Ποντιακή παραλλαγή του τραγουδιού «Ο Γιάννης κι ο Δράκος».

Τραγουδά ο Χρύσανθος

Το Φροντιστήριον Τραπεζούντος σε κάρτα των αρχών του 20ού αι.

Ένα από τα παλαιότερα εκπαιδευτικά ιδρύματα του Ελληνισμού, το Φροντιστήριον Τραπεζούντος ιδρύθηκε το 1682 από τον λόγιο Σεβαστό Κυμινήτη και λειτούργησε μέχρι το 1921. Η προσφορά του υπήρξε εξαιρετικά σημαντική στην πνευματική και ηθική ανάπλαση των Ελλήνων Ποντίων, στην ανάπτυξη της εθνικής τους συνείδησης, καθώς και στην κατάρτιση ικανών δασκάλων για τις ποντιακές και άλλες μικρασιατικές κοινότητες. Το 1902 ολοκληρώθηκε η ανέγερση του κτηρίου της παραπάνω φωτογραφίας. Το επιβλητικό τετραώροφο κτήριο σε σχήμα Π, με εσωτερική μεγάλη αυλή πίσω, ήταν χτισμένο πάνω στα βράχια της παραλίας της Τραπεζούντας. Διέθετε 36 αίθουσες, κεντρική θέρμανση, ανοικτό και κλειστό γυμναστήριο. Στο ισόγειο υπήρχαν οι αίθουσες ωδικής, της Φιλαρμονικής Τραπεζούντας, η τραπεζαρία των μαθητών, το ιματιοφυλάκιο και εκεί στεγάζονταν αθλητικοί σύλλογοι της πόλης. Στον πρώτο όροφο στεγάζονταν οι τάξεις του δημοτικού και τμήμα του σχολαρχείου, ενώ στον δεύτερο όροφο οι υπόλοιπες τάξεις του σχολαρχείου και το γυμνάσιο.

    Λειτούργησε ως πλήρες γυμνάσιο, ισότιμο των γυμνασίων του ελληνικού κράτους, με διευθυντή τον κορυφαίο εκπαιδευτικό Ματθαίο Παρανίκα ως το 1921, παρά τις πολύ σοβαρές αναταραχές που είχαν ξεσπάσει στην περιοχή του Πόντου μεταξύ 1914-1922, εξαιτίας του κινήματος του Νεοτούρκων, του Μεγάλου Πολέμου και των συνεπειών του.

    Ευεργέτες του Φροντιστηρίου, εκτός της Εκκλησίας, ήταν κατά καιρούς πολλοί πλούσιοι Έλληνες έμποροι του Πόντου και της Ρωσίας, αλλά και σπουδαίοι Έλληνες από τις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες, όπως οι Κ. Λ. Γκίκας, Αλέξ. Μουρούζης, οι Καλλιβάζηδες, οι αδελφοί Ασλανίδη κ.ά.

    Η Τραπεζούντα και η Κερασούντα είναι δύο από τις 17 συνολικά πόλεις του εξωελλαδικού Ελληνισμού που στηρίζουν οικονομικά τη λειτουργία του Πανεπιστημίου της Αθήνας, καθ’ όλο τον 19ο αι. έως το 1922.

Η αυλή του Φροντιστηρίου στολισμένη για κάποια γιορτή

Απόφοιτες του Φροντιστηρίου Τραπεζούντος (1907)

Απόφοιτοι του Φροντιστηρίου Τραπεζούντος (1911)

Αδά σον κόσμον αγαπώ

Ερωτικά δίστιχα

Τραγουδά η Κατερίνα Παπαδοπούλου

Το Κολλέγιο «Ανατόλια» στη Μερζιφούντα του Πόντου

Το Κολλέγιο «Ανατόλια» ιδρύθηκε το 1886 από τον Τσαρλς Τρέισι (Charles Tracy) και Αμερικανούς ιεραπόστολους στη Μερζιφούντα (Μαρσοβάν στα αρμενικά), 110 χλμ. νοτιοανατολικά της Σαμψούντας (Αμισού), ως σχολείο για Έλληνες και Αρμενίους. Το Κολλέγιο διέθετε 40 κτίρια αμερικανικού αρχιτεκτονικού ρυθμού, συμπεριλαμβανομένων (εκτός των εκπαιδευτηρίων) οικοτροφείων, αιθουσών πολιτισμού, γυμναστηρίων, ενός μεγάλου νοσοκομείου και ενός ορφανοτροφείου, που στέγασε περισσότερα από 2.000 παιδιά κατά τον Α’ Παγκ. Πόλεμο.

Η βόρεια πτέρυγα του Κολλεγίου «Ανατόλια»

Βάσει των επισήμων αρχείων του Κολλεγίου, όταν ιδρύθηκε, η πλειονότητα των μαθητών του ήταν αρμενικής καταγωγής και ελάχιστοι Έλληνες. Η ακμή του «Ανατόλια» σημειώθηκε το 1913-1914, όταν το δυναμικό του αριθμούσε 425 μαθητές (από τους οποίους 200 Έλληνες, 160 Αρμένιοι, 40 Ρώσοι και 25 Τούρκοι) και 33 καθηγητές (11 Αρμένιοι, 10 Αμερικανοί, 9 Έλληνες, 2 Ρώσοι και 1 Ελβετός). Την ίδια περίοδο σημειώνεται και η άνθηση του συλλόγου «Πόντος», που έφθασε να έχει 180 μέλη και πλουσιότατη πολιτιστική και αθλητική δράση.

Αρμενάκια στο Ορφανοτροφείο του Κολλεγίου Μερζιφούντας (1918)

   Στην οκταετία 1914-1922 το Κολλέγιο σκιάστηκε από πολλαπλές βαρβαρότητες. Το 1915 περί τις 11.000 Αρμένιοι, που ήταν και οι περισσότεροι κάτοικοι της Μερζιφούντας, εξοντώθηκαν από τις αρχές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Τότε συνέλαβαν και όλες τις Αρμένισσες μαθήτριες ως αιχμάλωτες, όμως σώθηκαν χάρη στις προσπάθειες μίας Αμερικανίδας καθηγήτριας του σχολείου. Επίσης το 1920, τα περισσότερα μέλη της Ελληνικής Λέσχης «Πόντος» του Κολλεγίου εκτελέστηκαν από μέλη του κινήματος των Νεοτούρκων. Οι νεοτουρκικές αρχές ανάγκασαν το 1921 το Κολλέγιο να κλείσει οριστικά και το 1924 μεταφέρθηκε στη Θεσσαλονίκη, όπου λειτουργεί έως σήμερα. 

Πάρθεν η Ρωμανία

Ιστορικό τραγούδι για την άλωση της Κων/πολης

Τραγουδά η Ελένη Μπαϊρακτάρη – Κουταλακίδου και χορωδία