Μια συνοπτική αναδρομή

Στην εξέλιξη της ελληνικής γλώσσας

22 September 2017

ΚΥΡΙΑΚΟΣ ΑΜΑΝΑΤΙΔΗΣ

Στις 6 Ιουλίου 2017 το θέμα που διαπραγματεύτηκα από την στήλη αυτή ήταν πώς η αυξανόμενη χρήση αγγλικών φράσεων αλλοιώνει την ελληνική γλώσσα.

Στο άρθρο εκείνο εξέφρασα την άποψη πως είναι απαράδεκτο, η ελληνική γλώσσα, η οποία διαχρονικά έδωσε στην αγγλική το 25% των λέξεών της, τα τελευταία χρόνια να ενσωματώνει στον κορμό της λέξεις, και ακόμα χειρότερα ολόκληρες φράσεις, από την αγγλική γλώσσα, και μάλιστα απροσάρμοστες μορφολογικά και συντακτικά.

Για να γίνουν πιο κατανοητές οι δυσμενείς επιπτώσεις αυτού του πρόσφατου γλωσσικού φαινομένου, σκέφτηκα από την στήλη αυτή να κάνω μια όσο γίνεται πιο συνοπτική αναδρομή στα κύρια στάδια της εξέλιξης στην ελληνική γλώσσα από τα ομηρικά έπη τον 8ο π.Χ. αιώνα μέχρι τις ημέρες μας.

Είναι προφανές ότι ο Όμηρος, για να γράψει δύο λογοτεχνικά αριστουργήματα τον 8ο αιώνα π.Χ., πρέπει από πολύ πιο πριν να υπήρχε γραπτή ελληνική γλώσσα υψηλού επιπέδου, ιδιαίτερα όταν γνωρίζουμε ότι ο Όμηρος δεν ήταν ο πρώτος, αλλά ο τελευταίος, και διασημότερος, μιας μεγάλης σειράς επικών ποιητών.

Στα χρόνια του Ομήρου η χρήση του γραπτού λόγου είχε αναπτυχθεί σε βαθμό που μπορούσε ο ποιητής, είτε να γράψει ο ίδιος τα ποιήματά του, είτε να τα υπαγορέψει σε άλλους να τα γράψουν. Γιατί ήταν αδύνατο ο Όμηρος να συνθέσει τα δύο μεγάλα επικά του ποιήματα, την Ιλιάδα που απαρτίζεται από περίπου 15.500 στίχους, και την Οδύσσεια από 12.000 περίπου στίχους, χωρίς τη χρήση της γραφής.

Το γεγονός ότι σε χιλιάδες ανέρχονται οι λέξεις που έχουν διατηρήσει την αρχική τους μορφή, και με το αρχικό τους νόημα, από την εποχή του Ομήρου μέχρι τις ημέρες μας, με άλλα λόγια για περίπου 3.000 χρόνια, αποτελεί αδιαμφησβήτητη ένδειξη της μακρόχρονης και αδιάλειπτης εξέλιξής της.

Ο ποιητής Οδυσσέας Ελύτης έχει εκφράσει την ακόλουθη σημαντική άποψη: «Εγώ δεν ξέρω να υπάρχει παρά μία γλώσσα, η ενιαία Ελληνική γλώσσα. Το να λέει ο Έλληνας ποιητής, ακόμα και σήμερα, ο ουρανός, η θάλασσα, ο ήλιος, η σελήνη, ο άνεμος, όπως το έλεγαν η Σαπφώ και ο Αρχίλοχος, δεν είναι μικρό πράγμα. Είναι πολύ σπουδαίο. Επικοινωνούμε κάθε στιγμή μιλώντας με τις ρίζες που βρίσκονται εκεί. Στα Αρχαία».

Βέβαια, στο μακρύ αυτό διάστημα πολλές λέξεις έχουν αντικατασταθεί από άλλες, όμως είναι αξιοσημείωτο ότι, παράλληλα με τις λέξεις που έχουν παραμείνει αναλλοίωτες, πολυάριθμες είναι και οι λέξεις, οι ρίζες των οποίων παρέμειναν οι ίδιες σε νεότερες σύνθετες λέξεις. Για παράδειγμα, τώρα μπορεί να λέμε 'νερό' αντί για 'ύδωρ' που έλεγαν οι αρχαίοι Έλληνες, έχουμε όμως σύνθετες λέξεις από τη ρίζα 'ύδωρ', όπως 'υδροφόρα', 'υδραγωγείο', 'αφυδάτωση', κ.ά.

Παρομοίως, η λέξη 'λωποδύτης', η οποία στην νεοελληνική σημαίνει κλέφτης, είναι σύνθετη από τις αρχαίες ελληνικές λέξεις 'λώπη' (ένδυμα), και 'δύτης', ουσιαστικό από το ρήμα 'δύω' (βυθίζω). Οπότε λωποδύτης είναι εκείνος που βυθίζει (βάζει) το χέρι του στο ένδυμά μας (τώρα στην τσέπη μας) για να μας κλέψει.

Αυτά είναι δείγματα από τη μια της διαχρονικής εξέλιξης της ελληνικής γλώσσας, και από την άλλη της ικανότητάς της να δημιουργεί σύνθετες λέξεις με αρχαίες ελληνικές ρίζες, αλλά με σύγχρονο νόημα.

Η ελληνική γλώσσα, παράλληλα με το γεγονός ότι είναι μια από τις αρχαιότερες γραπτές γλώσσες του κόσμου, στην Ευρωπαϊκή επικράτεια είναι η αρχαιότερη γραπτή γλώσσα με πλούσια λογοτεχνική παράδοση, που αποτέλεσε πρότυπο για άλλες ευρωπαϊκές γλώσσες στις διάφορες μορφές της λογοτεχνίας, αλλά και στον λεξιλογικό εμπλουτισμό τους.

Η ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ

Στην αρχαία ελληνική δημιουργήθηκαν και αποτυπώθηκαν, και διά μέσου αυτής κληροδοτήθηκαν, τα μεγίστης σημασίας, βάθους και πλούτου έργα του αρχαίου πολιτισμού - η «Ιλιάδα» και η «Οδύσσεια» του Ομήρου, οι τραγωδίες του Αισχύλου, του Σοφοκλή και του Ευριπίδη, οι διάλογοι του Πλάτωνα, οι κωμωδίες του Αριστοφάνη, το αθάνατα έργα του Ηροδότου, του πατέρα της ιστορίας, και του Θουκυδίδη, τα ασύγκριτα φιλοσοφικά και επιστημονικά έργα του Αριστοτέλη, καθώς και τα έργα των αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων.

Λίγες εκατονταετίες αργότερα, στην ελληνική γλώσσα γράφηκαν, και διασώθηκαν, τα κείμενα της Αγίας Γραφής και των Πατέρων της Εκκλησίας, καθώς και των βυζαντινών χρονογραφημάτων.

Πιο πρόσφατα, κορυφαίοι Έλληνες λογοτέχνες, όπως ο Παπαδιαμάντης, ο Σολωμός, ο Κάλβος, ο Παλαμάς, ο Σεφέρης, ο Ελύτης, ο Καζαντζάκης, ο Ρίτσος, και άλλοι μεγάλοι λογοτέχνες τα τελευταία 200 χρόνια, στην ελληνική γλώσσα έγραψαν τα μεγάλα έργα της νεότερης ελληνικής λογοτεχνίας.

Από τα παραπάνω διαπιστώνουμε πως η διαχρονική προσέγγιση της Ελληνικής γλώσσας αποκαλύπτει δύο καίριες διαστάσεις της: τον ενιαίο χαρακτήρα της, και την οικουμενικότητά της.

Ο Πανεπιστημιακός Καθηγητής Γιώργος Μπαμπινιώτης, στον Πρόλογο του βιβλίου του ΛΕΞΙΚΟ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ (Πρώτη έκδοση 1998), μεταξύ άλλων γράφει και τα ακόλουθα: 

{…}«Η Ελληνική αποτελεί μοναδικό παράδειγμα γλώσσας με αδιάσπαστη ιστορική συνέχεια και με τέτοια δομική και λεξιλογική συνοχή που να επιτρέπει να μιλάμε για μια 'ενιαία ελληνική γλώσσα' από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Με αυτό εννοούμε ότι ο ίδιος λαός, οι Έλληνες, στον ίδιο γεωγραφικό χώρο, την Ελλάδα, χωρίς διακοπή 40 αιώνες τώρα μιλάει και γράφει – με την ίδια γραφή από τον 8ο π.Χ. αιώνα και την ίδια ορθογραφία (από το 400 π. Χ.) - την ίδια γλώσσα, την Ελληνική».

{…}Στην Ελληνική λέξεις όπως 'ουρανός, θάλασσα, γη, γλώσσα, παιδεία, ελευθερία, νέος, επειδή, όταν, εάν, εγώ, συ, αυτός, τότε, αύριο, ναι, ούτε, και, ότι, πως', κ.λπ. και χιλιάδες άλλων λέξεων δεν είναι ούτε αρχαίες, ούτε βυζαντινές, ούτε νέες. Τις χρησιμοποιούν οι Έλληνες (με την ίδια ή και με διαφορετική σημασία, με τον ίδιο ή και παρηλλαγμένο τύπο) πολλούς αιώνες τώρα, σε μια χρήση που πολύ εύστοχα χαρακτηρίζεται διαχρονική. Τέτοιες λέξεις είναι απλώς και μόνο 'ελληνικές λέξεις'. Αρχαία, παλιά, νεότερα και τωρινά στοιχεία μιας ενιαίας γλώσσας, της ελληνικής γλώσσας». Σελ. 18 – 19.

Σε άρθρο του στην αθηναϊκή εφημερίδα Το Βήμα με τίτλο «Ελληνική: μία και ενιαία γλώσσα» (10/11/2013), ο Γεράσιμος Α. Μαρκαντωνάτος, διδάκτωρ Κλασικής Φιλολογίας, μεταξύ άλλων γράφει και τα ακόλουθα:

{…} «Η ελληνική γλώσσα είναι, ως γνωστόν, από τις ελάχιστες γλώσσες του κόσμου που διατηρήθηκε ενιαία και αδιάσπαστη για χιλιετίες. Πράγματι, η Ελληνική είναι η μόνη ευρωπαϊκή γλώσσα που μιλιέται χωρίς διακοπή επί 4.000 χρόνια και γράφεται επί 3.500 χρόνια. Είναι γεγονός επίσης ότι, όπως και όλες οι άλλες γλώσσες της οικουμένης, υπέστη και αυτή σημαντικές αλλαγές και διαφοροποιήσεις κατά τη μακραίωνη εξέλιξή της - καθώς αλλάζει αναπόδραστα καθετί το ζωντανό - διατήρησε ωστόσο αλώβητη την ιστορική της ενότητα και συνέπεια, παρέχοντας έτσι αδιαφιλονίκητες μαρτυρίες για την ιστορική συνέχεια και ενότητα συνάμα του ελληνικού πολιτισμού. Η άποψη εν προκειμένω του έγκριτου ελληνιστή Robert Browning είναι νομίζουμε απόλυτα εύλογη - ότι δηλαδή «δεν αποτελεί υπερβολή να υποστηριχθεί πως η Ελληνική δεν είναι μια σειρά από ξεχωριστές γλώσσες αλλά μία και ενιαία γλώσσα, και ότι αν κάποιος επιθυμεί να μάθει Ελληνικά, δεν έχει ιδιαίτερη σημασία αν θα αρχίσει από τον Όμηρο, τον Πλάτωνα, την Καινή Διαθήκη, το έπος του Διγενή Ακρίτα ή τον Καζαντζάκη.

{…} Και ο ενιαίος χαρακτήρας της Ελληνικής μπορούμε να πούμε ότι εδράζεται σε τρεις κυρίως παράγοντες: στην ετυμολογική συνέπεια και συνέχεια του λεξιλογίου της, στη διαχρονική ομοιομορφία της γραφής της και στην οργανική, τη δομική θα λέγαμε, συνοχή της».

Το ακόλουθο ποίημα του Νικηφόρου Βρεττάκου δίνει μεταφορικά τη μουσική διάσταση της ελληνικής γλώσσας.

Η Ελληνική γλώσσα

Όταν κάποτε φύγω από τούτο το φως

θα ελιχθώ προς τα πάνω όπως ένα ρυάκι που μουρμουρίζει.

Κι αν τυχόν κάπου ανάμεσα

στους γαλάζιους διαδρόμους

συναντήσω αγγέλους, θα τους

μιλήσω ελληνικά, επειδή

δεν ξέρουνε γλώσσες. Μιλάνε

μεταξύ τους με μουσική.

Ο Γιώργος Μπαμπινιώτης, στο προαναφερθέν Λεξικό του, αναγνωρίζει τις ακόλουθες τέσσερις περιόδους στη διαχρονική εξέλιξη της Ελληνικής γλώσσας: 

*Αρχαία Ελληνική: 1400 – 300 π.Χ.

*Αλεξανδρινή Κοινή: 300 π.Χ. – 6ος αιώνας μ.Χ.

*Μεσαιωνική Ελληνική: 6ος – 18ος αιώνας

*Νέα Ελληνική: 19ος – 21ος αιώνας

Στις εξελίξεις της ελληνικής γλώσσας, και στο θέμα της διγλωσσίας που προέκυψε κατά τη διάρκεια της τέταρτης περιόδου (19ος – 21ος αιώνας) θα αναφερθώ την επόμενη εβδομάδα.

Στάλθηκε από το iPhone μου